Πως θα σηκώσουμε ακόμα πιο ψηλά τον «ήλιο» του πολιτισμού στη χώρα μας; Δεν έχουμε πολιτισμό; Δεν είναι ο πολιτισμός μας άξιος να σταθεί διεθνώς; Δεν είναι ο πολιτισμός μας άξιος να σταθεί στην ίδια του τη χώρα; Πως κλείνουν οι πληγές του, πως μετατρέπεται το τραχύ του μονοπάτι σε ολάνθιστο δρόμο και πως εμείς οι ίδιοι στηρίζουμε, στηριζόμαστε και χτίζουμε επάνω στον πολιτισμό της Κύπρου;
Πολλά τα ερωτήματα γύρω από το θέμα του πολιτισμού και τεράστια η συζήτηση που δύναται να γίνει με την πιο μικρή αφορμή. Ας αφήσουμε όμως για την ώρα τα ερωτήματα και ας λάβουμε απαντήσεις από την Διευθύντρια του Τμήματος Σύγχρονου Πολιτισμού Ιώαννα Χατζηκωστή, η οποία διορίστηκε τρεις περίπου μήνες πριν, ενώ προηγουμένως βρισκόταν στο «τιμόνι» του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου.
Από το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου, στη Διεύθυνση του Τμήματος Σύγχρονου Πολιτισμού, πως ήταν η μετάβαση;
Η μετάβαση από τον ιδιωτικό τομέα στον δημόσιο ήταν μεγάλη πρόκληση για μένα προσωπικά, η οποία με ενθουσιάζει, αλλά θεωρώ ότι είναι και ένα στοίχημα που έχουμε ως κοινωνία και ως κράτος να κερδίσουμε. Η σύμπραξη των δύο –ιδιωτικού και δημοσίου τομέα- και η στενότερη συνεργασία τους είναι αναγκαία για την δημιουργία ενός υγιούς οικοσυστήματος, στο οποίο κανένας από αυτούς τους δύο σημαντικούς παράγοντες δεν μπορεί να απουσιάζει ή να υποεκπροσωπείται. Η εμπειρία που αποκτά κανείς στον ιδιωτικό τομέα, ιδιαίτερα σε ένα μεγάλο ανταγωνιστικού τύπου οργανισμό, έχει να προσδώσει θετικά στοιχεία στον τρόπο λειτουργίας του δημόσιου τομέα, και ο δημόσιος τομέας, από την άλλη, επιτρέπει εκ των πραγμάτων μεγαλύτερη εμβέλεια στα αποτελέσματα του έργου σου, τη δυνατότητα ανιδιοτελούς προσφοράς για το σύνολο του πληθυσμού, και μια εγγύτητα στα κέντρα αποφάσεων που επιτρέπει αλλαγές και βελτιώσεις με πιο αποτελεσματικό τρόπο. Θα ήθελα να κρατήσω τον ενθουσιασμό και την μαχητικότητα του ιδιωτικού τομέα και να τον συνδυάσω με την καλοσχεδιασμένη και ουσιαστική στρατηγική διαχείριση του πολιτισμού που απαιτείται σε επίπεδο κράτους καθώς και με τη χρηστή διοίκηση που απαιτείται στον δημόσιο τομέα.
Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, ένας από τους πιο σημαντικούς ιδιωτικούς πολιτιστικούς φορείς της χώρας, το οποίο υπηρέτησα ως διευθύντρια για επτά χρόνια, υπήρξε μεγάλο σχολείο για μένα, βοηθώντας με να εκτιμήσω τις απεριόριστες δυνατότητες που μας προσφέρει ο πλούτος του σύγχρονου πολιτιστικού γίγνεσθαι στην Κύπρο, με το ανθρώπινο δυναμικό του και τις τάσεις τους στους διάφορους τομείς. Έρχομαι από ένα χώρο που μου επέτρεψε να ερευνήσω διεθνείς τάσεις, να δοκιμάσω στην πράξη καινοτομίες, να μετρήσω το κοινό και τις αντιδράσεις του, να εκτιμήσω την συνέπεια και το ταλέντο των επαγγελματιών του πολιτισμού στην Κύπρο, σε πλαίσιο ταυτόχρονα αυστηρό αλλά και ευέλικτο, και ανυπομονώ για τη συνέχεια στο δημόσιο όπου θα μπορώ να τα εφαρμόσω σε μεγαλύτερη κλίμακα.
Αναλάβατε μια θέση η οποία ήταν κενή για δύο χρόνια, με ποιες προκλήσεις και ποιες εκκρεμότητες ήρθατε αντιμέτωπη;
Ανέλαβα, πράγματι, μια σημαντική θέση που παρέμεινε κενή όχι μόνο για ένα μεγάλο χρονικά διάστημα δύο-τριών χρόνων αλλά και ένα ιδιαιτέρως κρίσιμο διάστημα, ίσως το κρισιμότερο στην ιστορία της πάλαι ποτέ Μορφωτικής Υπηρεσίας που έδωσε τη θέση της στις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας. Η θέση του διευθυντή παρέμεινε κενή την κομβική στιγμή της μετεξέλιξης των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας στο Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού του νεοσύστατου Υφυπουργείου Πολιτισμού, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Οι προκλήσεις από την μετάβαση αυτή ήταν, ούτως ή άλλως, τεράστιες. Ένα σημαντικό τμήμα του Υπουργείου Παιδείας, με δεκαετίες δράσης και μεγάλων επιτυχιών έπρεπε να απογαλακτιστεί και να βρει την θέση του σε μια καινούργια δομή, με νέους συνεργάτες όπως το Τμήμα Αρχαιοτήτων, και υπό μια νέα διοίκηση. Η παρουσία διευθυντή / διευθύντριας θα μπορούσε να είχε διευκολύνει αυτή τη μετάβαση και για το προσωπικό και για την διοίκηση. Θα πρέπει να πω ότι τα εύσημα ανήκουν στους υπέροχους ανθρώπους του Τμήματος, οι οποίοι με αφοσίωση και αυταπάρνηση φορτώθηκαν περισσότερο βάρος και ευθύνη από ό,τι τους αναλογούσε για να φέρουν εις πέρας αξιοπρεπώς την δύσκολη αυτή μετάβαση και κράτησαν το Τμήμα ζωντανό, καθώς και τη Διοίκηση και την Υφυπουργό για τις προσπάθειες να αγκαλιάσουν το Τμήμα και να στηθεί ένα νεοσύστατο Υφυπουργείο στα πόδια του, ώστε να κάνει με επιτυχία τα πρώτα του βήματα.
Μπορώ να πω ότι αυτή η σημαντική απουσία επικεφαλής του Τμήματος, σε συνδυασμό με τα νέα δεδομένα της πραγματικότητας του Υφυπουργείου αλλά και με τα πάγια προβλήματα υποστελέχωσης του Τμήματος αποτελούσαν για μένα την μεγαλύτερη πρόκληση όταν ανέλαβα καθήκοντα 1η Νοεμβρίου 2023, μαζί βέβαια με το να φανώ αντάξια της ιστορίας αλλά και της ουσίας του Τμήματος που παρέλαβα.
Ποιοι είναι οι στόχοι και το όραμά σας;
Στόχος μας είναι ένα ισχυρό Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού στο Υφυπουργείο Πολιτισμού, το οποίο να συμβάλει στη ανάπτυξη και προώθηση του σύγχρονου πολιτισμού της Κύπρου, στην ανάδειξη της ταυτότητάς του εντός και εκτός Κύπρου, στη στήριξη όλων των τεχνών, στην ανάπτυξη των επαγγελματιών και την συμπερίληψη του κοινού, ακόμη και στην δημιουργία νέου κοινού και νέων δυνατοτήτων για τον πολιτισμό σε σχέση με την επιχειρηματικότητα, την τεχνολογία, την υγεία, το περιβάλλον. Ένα Τμήμα που να πατά γερά στις ρίζες του και την ταυτότητά του και να συνομιλεί επί ίσοις όροις με το ευρωπαϊκό και διεθνές πολιτιστικό στερέωμα, από το οποίο έχει πολλά να πάρει και πολλά να προσφέρει, σε μια ισότιμη αμφίδρομη σχέση.
Θεωρώ το Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού, αλλά και το Υφυπουργείο Πολιτισμού γενικότερα, νευραλγικό σημείο από το οποίο μπορεί να υπηρετήσει κανείς την Κύπρο και το συλλογικό καλό. Όραμά μου η δημιουργία μιας υγιούς και δίκαιης κοινωνίας, οι πολίτες της οποίας θα ζουν με αξιοπρέπεια, χρησιμοποιώντας τον πολιτισμό γενικά, είτε αυτό είναι τα μουσεία, τους χώρους πολιτισμού και πολιτιστικής κληρονομιάς, τα πολιτιστικά ιδρύματα αλλά και τις τέχνες ως ‘τόπους’- μεταφορικά και κυριολεκτικά- όπου οι κοινότητες στο σύνολό τους και χωρίς εξαιρέσεις να μπορούν να συναντηθούν, να εργασθούν από κοινού, να μοιραστούν ή και να διαπραγματευτούν ιδέες. Επιζητώ έναν πολιτισμό που θα επιτρέπει στους πολίτες να αναπτύξουν την κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική αειφορία, ένα πολιτισμό που θα έχει πραγματική παρουσία και αντίκτυπο στην κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον. Έναν πολιτισμό, ο οποίος να επιτρέπει στον καθένα μας να προαγάγει την προσωπική του αλλά και τη συλλογική ευημερία για το κοινό καλό. Εν τέλει, όλα κρίνονται στον πολιτισμό και ο πολιτισμός είναι αυτός που θα μας σώσει όταν όλα τα άλλα θα έχουν αποτύχει.
Πάνε περίπου τρεις μήνες από τον διορισμό σας στη θέση, σε ποιες ενέργειες προχωρήσατε και ποιες είναι οι προτεραιότητές σας;
Από την 1η Νοεμβρίου που ανέλαβα, έδωσα έμφαση στο να γνωρίσω πολύ καλά το προσωπικό και τις λειτουργίες του Τμήματος, παράλληλα με το να γνωρίσω καλύτερα το ίδιο το Υφυπουργείο και να αφουγκραστώ τις ανάγκες του και το όραμά του για τον νέο σχεδιασμό του Τμήματος. Θεωρώ ότι το άλφα και το ωμέγα σε αυτήν την καινούργια προσπάθεια είναι το προσωπικό του Τμήματος, το οποίο θα αποτελέσει την ραχοκοκκαλιά και το αίμα του επόμενου βήματός μας. Πίσω από κάθε σχεδιασμό, από κάθε επικεφαλής, και από τις όποιες διαδικασίες, βρίσκεται πάντα η ομάδα. Ευτύχησα να βρω μια ομάδα έμπειρη και αφοσιωμένη με τους οποίους σχεδιάζουμε τώρα μαζί την νέα στρατηγική του Τμήματος. Τα πρώτα μου βήματα, λοιπόν, αφορούσαν στην χαρτογράφηση των αναγκών του Τμήματος από πλευράς προσωπικού και διαδικασιών, στην επανασύσταση της ομάδας η οποία παρέμεινε ακέφαλη για μεγάλο διάστημα, και στον από κοινού σχεδιασμό της στρατηγικής, στο πλαίσιο της ευρύτερης στρατηγικής του Υφυπουργείου, την οποία ολοκληρώνουμε το επόμενο διάστημα. Προχωράμε ήδη με βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους στο φλέγον θέμα της στελέχωσης του Τμήματος ώστε να μπορέσει να εφαρμοσθεί και στην πράξη η νέα στρατηγική μας. Στα άμεσα βήματά μας είναι και η ευρύτερη χαρτογράφηση του πολιτιστικού πεδίου στην Κύπρο, με έμφαση στις ανάγκες, τα προβλήματα και τα μελλοντικά βήματα του κάθε τομέα, τόσο μεταξύ των επαγγελματιών του πολιτισμού όσο και στη βάση της κοινωνίας των πολιτών. Ο δρόμος είναι μακρύς αλλά θα κάνουμε τώρα τα πρώτα μας βήματα με τρόπο δομημένο και συγκροτημένο σχέδιο ώστε να έχουμε σύντομα αποτελέσματα. Ομολογώ ότι το 2024 θα είναι μια δύσκολη χρονιά, κατά την οποία κινούμαστε προς την σωστή κατεύθυνση μεν, αλλά καλούμαστε να αλλάξουμε τις μηχανές μας καθώς πετάμε, να μου επιτραπεί η φράση. Το σχέδιο δράσης μας ετοιμάζεται αναλυτικά και για την πενταετία 2025-2029, με ορίζοντα την Ευρώπη του 2030 και πιο πέρα.
Ποια η θέση σας για το «Σχέδιο Θυμέλη»;
Το σχέδιο Θυμέλη -που μονοπώλησε τις τελευταίες μέρες τη δημοσιότητα- αποτελεί έναν από τους πολλούς βραχίονες του Υφυπουργείου Πολιτισμού για στήριξη ενός από τους πολλούς τομείς αρμοδιότητάς μας, το θέατρο στην Κύπρο. Πρόκειται για ένα σχέδιο σημαντικό για την μερική επιχορήγηση θεατρικών παραγωγών του ελεύθερου θεάτρου με προϋπολογισμό π. 1.5 εκ. (με την επιπλέον αύξηση), το οποίο λειτουργεί παράλληλα με το σχέδιο Πολιτισμός ΙΙ, Υποκατηγορία Θέατρο με προϋπολογισμό 200 χιλ., καθώς και παράλληλα με το Σχέδιο Στήριξης Λειτουργικών Εξόδων Θεατρικών Φορεών με προϋπολογισμό πέραν των 200 χιλ.και άλλα σχέδια του Υφυπουργείου. Ως εκ τούτου, το Σχέδιο Θυμέλη πρέπει να κρίνεται ως σχέδιο μερικής χρηματοδότησης θεατρικών παραγωγών στην Κύπρο και όχι ως η προτεινόμενη εκ μέρους του Υφυπουργείου πανάκεια για τα προβλήματα του κυπριακού θεάτρου συλλήβδην. Ως σχέδιο παραμένει μεν σημαντικό και στρατηγικά σχεδιασμένο, επιδέχεται δε βελτιώσεων, στις οποίες το Υφυπουργείο θα προβεί μετά από διαβουλεύσεις με την θεατρική κοινότητα, και σεβόμενο παράλληλα το δικαίωμα στην ουσιαστική θεατρική παραγωγή του φορολογούμενου πολίτη.
Επιπλέον, το Υφυπουργείο προβαίνει σε σχεδιασμούς, στο πλαίσιο στρατηγικής, για ποικίλες δράσεις στήριξης όχι μόνο του θεάτρου αλλά και των άλλων τεχνών με έμφαση στην ανάπτυξη κοινού και την πολιτιστική παιδεία, στην ανάπτυξη και εκπαίδευση των επαγγελματιών του χώρου, στη δημιουργία κινήτρων για ιδιωτική στήριξη του πολιτισμού, στην προώθησή του, στη διασύνδεση του πολιτισμού με την επιχειρηματικότητα, την έρευνα και την καινοτομία, στη διασύνδεσή του με την υγεία και άλλα.
Υπάρχει μερίδα του πληθυσμού που τάσσεται κατά της επιχορήγησης. Γιατί πρέπει να επιχορηγούμε τον πολιτισμό;
Το θέμα της επιχορήγησης του πολιτισμού δεν είναι μαύρο – άσπρο, δεν απαντάται με ένα ‘ναι’ ή ένα ‘όχι’, δεν είναι πρόβλημα αποκλειστικά κυπριακό, και ούτε θα έπρεπε να διχάζει τους ειδικούς ή/και το κοινό. Οι επιχορηγήσεις είναι, καλώς ή κακώς, εκ των πραγμάτων, και σε διεθνές επίπεδο, απαραίτητες στον πολιτισμό. Το πώς το χειρίζεται το θέμα η κάθε χώρα έχει να κάνει με τον ευρύτερο σχεδιασμό της για τον πολιτισμό, σε σχέση και με τα μεγέθη της και τον αντίστοιχο προϋπολογισμό της. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος, ούτε ένα νούμερο που να ταιριάζει σε όλους. Το σημαντικό είναι ο σωστός σχεδιασμός των όποιων κρατικών επιχορηγήσεων να λειτουργεί υποστηρικτικά ως προς την αειφορία του εκάστοτε οικοσυστήματος (θεατρικού, εικαστικού, μουσικού ή άλλου) και όχι να καταστρατηγεί αυτήν ακριβώς την προοπτική της αειφορίας του. Οι επιχορηγήσεις έχουν στόχο να βοηθούν, με μέτρο, ένα τομέα να λειτουργεί δημιουργικά και να εξελίσσεται, με ορίζοντα ανεξαρτητοποίησής του- στο βαθμό του εφικτού πάντα- και όχι ως συνεχής και αποκλειστικός αναπνευστήρας χωρίς προοπτική αποσύνδεσης. Μέτρον άριστον είναι η απάντηση στην ερώτησή σας.
Πως θα ανυψώσουμε τον πολιτισμό μας στο σημείο όπου του αξίζει; Πως θα τον αναδείξουμε, πως θα γεμίσουμε τους χώρους θεάματος και πως θα κάνουμε τον πολιτισμό μας πιο προσβάσιμο;
Πρέπει να αντιληφθούμε και οι ίδιοι πόσο σημαντικός είναι ο πολιτισμός μας, αρχαίος και σύγχρονος, να το πιστέψουμε και να το βιώσουμε ώστε να μπορέσουμε να το μεταφέρουμε στο κοινό εντός και εκτός Κύπρου. Να τον δούμε στον ευρύτερο ευρωπαϊκό και διεθνή διάλογο, όπως εξελίσσεται, και στον οποίο έχουμε ρόλο να διαδραματίσουμε, να επικροτήσουμε τους ανθρώπους του και τις προσπαθειές τους, να τους στηρίξουμε, να τους ανοίξουμε δρόμους, να τους προσφέρουμε δυνατότητες. Να είμαστε ως Υφυπουργείο ο οδηγός τους και η ασπίδα τους. Το ένα βήμα μπροστά που χρειάζονται και η ασφάλεια ότι δεν θα μείνει κανένας πίσω.
Τον πολιτισμό μας πρέπει να τον προσεγγίζουμε και ως συνεκτικό ιστό της κοινωνίας μας και της ταυτότητάς μας. Σημαντική παράμετρος του σχεδιασμού μας είναι ο ρόλος του πολιτισμού στην ενδυνάμωση του αισθήματος του «ανήκειν» για το άτομο και το σύνολο της κοινωνίας. Πρέπει, επιπλέον, να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις ώστε ο πολιτισμός να ‘μιλά’ στον κόσμο, να τον αγγίζει, να τον συγκινεί, να τον προβληματίζει και να τον απελευθερώνει. Να δημιουργήσουμε ή μάλλον να αναπτύξουμε τον θεατή, τον ακροατή, τον κοινωνό του πολιτισμού με εκστρατείες, επιμόρφωση, συμμετοχικότητα, κατά τον ίδιο τρόπο που θα αναπτύξουμε και τον καλλιτέχνη, τον επαγγελματία του πολιτισμού. Να απλώσουμε το χέρι στο κοινό, στα πολλά και διαφορετικά κοινά, να δημιουργήσουμε τον χώρο για όλους. Η συμπερίληψη να είναι η πρώτη μας έγνοια στα θέματα πολιτισμού, ως το αναφαίρετο δικαίωμα όλων που είναι. Ο πολιτισμός μπορεί και θα πρέπει να είναι αυτός που θα χαράξει τον δρόμο για μια ουσιαστική συμπερίληψη όλων στην κοινωνία.
Ο πολιτισμός μας είναι το όπλο μας για όλα όσα μας απειλούν, εντός και εκτός.
