Η Επιτροπή δημοσίευσε σήμερα την τέταρτη ετήσια έκθεσή της για το κράτος δικαίου, λαμβάνοντας υπόψη την εξέλιξη της κατάστασης του κράτους δικαίου σε κάθε κράτος μέλος.
Ενώ εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες για το κράτος δικαίου σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ, η έκθεση έχει καταστεί βασικός μοχλός αλλαγών και θετικών μεταρρυθμίσεων. Πράγματι, το 65 % των συστάσεων του περασμένου έτους έχουν ληφθεί, πλήρως ή εν μέρει, υπόψη. Αυτό δείχνει ότι τα κράτη μέλη καταβάλλουν σημαντικές προσπάθειες για να δώσουν συνέχεια στις συστάσεις του προηγούμενου έτους. Δεδομένου ότι οι μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση του πλαισίου του κράτους δικαίου απαιτούν χρόνο, αυτό αντικατοπτρίζει μια σημαντική εξέλιξη για ένα μόνο έτος. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν συστημικές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη.
Το σημερινό πακέτο περιλαμβάνει μια ανακοίνωση όπου εξετάζεται η κατάσταση στην ΕΕ συνολικά, καθώς και 27 κεφάλαια ανά χώρα τα οποία εξετάζουν τις σημαντικές εξελίξεις σε κάθε κράτος μέλος από τον Ιούλιο του 2022. Η έκθεση περιλαμβάνει αξιολόγηση των συστάσεων του περασμένου έτους και παρέχει εκ νέου ειδικές συστάσεις στα κράτη μέλη.
Η έκθεση καλύπτει τέσσερις πυλώνες: εθνικά συστήματα δικαιοσύνης, πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και άλλοι θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες.
Βασικά πορίσματα και συστάσεις
Μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης
Οι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της δικαιοσύνης παρέμειναν ψηλά στην πολιτική ατζέντα κατά το τελευταίο έτος, καθώς πολλά κράτη μέλη έδωσαν συνέχεια στις συστάσεις του 2022 και εφαρμόζουν τις μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στο πλαίσιο του ΜΑΑ.
Πολλά κράτη μέλη έχουν σημειώσει περαιτέρω πρόοδο ή έχουν ολοκληρώσει σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, όπως νομοθετικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας των δικαστικών συμβουλίων, τη βελτίωση των διαδικασιών διορισμού των δικαστών και της λειτουργίας των ανώτατων δικαστηρίων τους, ή προετοιμάζουν μέτρα για την ενίσχυση της αυτονομίας των εισαγγελικών αρχών.
Τα κράτη μέλη θέσπισαν επίσης μέτρα που αποσκοπούν στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της ποιότητας της δικαιοσύνης, καθώς και στη διευκόλυνση της πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Τα κράτη μέλη επένδυσαν περαιτέρω στα οικεία συστήματα απονομής δικαιοσύνης, αν και σε ορισμένα κράτη μέλη οι αποδοχές των δικαστών και των εισαγγελέων αποτελούν πηγή ανησυχίας, με αποτέλεσμα η πρόσληψη ειδικευμένου δικαστικού προσωπικού να αποτελεί πρόκληση. Ταυτόχρονα, εξακολουθούν να υπάρχουν διαρθρωτικές ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης.
Όσον αφορά τις συστάσεις του 2023 σχετικά με τη δικαιοσύνη, αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως η ανάγκη για διασφαλίσεις στις διαδικασίες διορισμού των δικαστών, η σύνθεση των δικαστικών συμβουλίων, η αυτονομία των εισαγγελικών αρχών ή η ανάγκη παροχής επαρκών πόρων για το δικαστικό σώμα, συμπεριλαμβανομένων των μισθών των δικαστών και των εισαγγελέων.
Πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς
Η διαφθορά εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρή πηγή ανησυχίας τόσο για τους πολίτες όσο και για τις επιχειρήσεις της ΕΕ. Το ειδικό Ευρωβαρόμετρο του 2023 σχετικά με τη στάση των πολιτών απέναντι στη διαφθορά στην ΕΕ δείχνει, για παράδειγμα, ότι η αυξανόμενη πλειονότητα των πολιτών (70 %) και των επιχειρήσεων (65 %), σύμφωνα με το έκτακτο Ευρωβαρόμετρο σχετικά με τη στάση των επιχειρήσεων απέναντι στη διαφθορά στην ΕΕ, πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη στη χώρα τους. Οι Ευρωπαίοι είναι όλο και πιο επιφυλακτικοί όσον αφορά τις εθνικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση της διαφθοράς, καθώς περίπου το 67 % θεωρεί ότι οι υποθέσεις διαφθοράς υψηλού επιπέδου δεν διώκονται επαρκώς.
Ορισμένα κράτη μέλη έχουν λάβει μέτρα, σύμφωνα με τις συστάσεις της έκθεσης του 2022 για το κράτος δικαίου σχετικά με την καταπολέμηση της διαφθοράς. Αρκετά κράτη μέλη έχουν προωθήσει μεταρρυθμίσεις του ποινικού δικαίου για την ενίσχυση της καταπολέμησης της διαφθοράς. Ορισμένα κράτη μέλη εξακολούθησαν να αξιοποιούν τις επιδόσεις τους όσον αφορά τη διερεύνηση, τη δίωξη και την επιβολή κυρώσεων για υποθέσεις διαφθοράς υψηλού επιπέδου, ενώ άλλα έλαβαν μέτρα για την ενίσχυση της ικανότητας των εισαγγελικών αρχών που είναι αρμόδιες για την καταπολέμηση της διαφθοράς μέσω πρόσθετων πόρων και εξειδίκευσης.
Όσον αφορά την πρόληψη, αρκετά κράτη μέλη επικαιροποίησαν τις υφιστάμενες στρατηγικές και τα σχέδια δράσης για την καταπολέμηση της διαφθοράς, ή βρίσκονται στο στάδιο της αναθεώρησής τους. Άλλα κράτη μέλη έλαβαν μέτρα για την ενίσχυση των πλαισίων ακεραιότητας, όπως κώδικες δεοντολογίας ή κανόνες για την άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων. Οι συστάσεις που εκδόθηκαν φέτος αφορούν την ενίσχυση των προληπτικών πλαισίων, όπως αυτά που διέπουν τους κανόνες για την άσκηση πίεσης ή επιρροής από ομάδες συμφερόντων και τις συγκρούσεις συμφερόντων, καθώς και με τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διερεύνησης και δίωξης υποθέσεων διαφθοράς.
Οι δημόσιοι υπάλληλοι υπόκεινται σε υποχρεώσεις δημοσιοποίησης περιουσιακών στοιχείων και συμφερόντων στην πλειονότητα των κρατών μελών, αλλά οι υποχρεώσεις αυτές ποικίλλουν ως προς το πεδίο εφαρμογής, τη διαφάνεια και την προσβασιμότητα των δημοσιοποιούμενων πληροφοριών, καθώς και ως προς το επίπεδο και την αποτελεσματικότητα της επαλήθευσης και της επιβολής. Σε ορισμένα κράτη μέλη, οι έρευνες και οι διώξεις σε υποθέσεις διαφθοράς είναι χρονοβόρες, ενώ εξακολουθεί να μην υπάρχει ένα αξιόπιστο ιστορικό επιδόσεων, ιδίως σε υποθέσεις υψηλού επιπέδου. Για να εξασφαλιστεί μια πιο συνεκτική και αποτελεσματική αντιμετώπιση της διαφθοράς σε ολόκληρη την Ένωση, η Επιτροπή πρότεινε νέα νομοθεσία σε επίπεδο ΕΕ για τη διαφθορά τον Μάιο του 2023.
Ελευθερία και πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας
Αρκετά κράτη μέλη έχουν εγκρίνει, ενισχύσει ή συζητούν μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας και των συνθηκών εργασίας των δημοσιογράφων, με βάση επίσης πρόσφατες πρωτοβουλίες της Επιτροπής, όπως η σύσταση σχετικά με τη διασφάλιση της προστασίας, της ασφάλειας και της ενίσχυσης της θέσης των δημοσιογράφων και η σύσταση σχετικά με την προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από προδήλως αβάσιμες ή καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού. Μετά την τελευταία έκθεση, ορισμένα κράτη μέλη θέσπισαν νομοθεσία για την αύξηση της διαφάνειας όσον αφορά την ιδιοκτησία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενίσχυσαν τις διατάξεις για την ενδυνάμωση της ανεξαρτησίας ή την επέκταση των αρμοδιοτήτων των ρυθμιστικών αρχών των μέσων μαζικής επικοινωνίας.
Εξακολουθούν να υπάρχουν διάφορες ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη διαφάνειας στην κατανομή της κρατικής διαφήμισης, τη σύγκρουση συμφερόντων και την πρόσβαση σε δημόσια έγγραφα· αυτά είναι ορισμένα από τα σημαντικά ζητήματα που επισημαίνονται στην έκθεση και τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Ενώ ορισμένα κράτη μέλη έχουν δρομολογήσει μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της ανεξαρτησίας των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών φορέων τους, σε αρκετά άλλα οι σχετικές προκλήσεις παραμένουν ανεπίλυτες.
Τα πορίσματα της έκθεσης σχετικά με την ελευθερία των μέσων βασίζονται σε διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων του Παρατηρητηρίου για την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας (MPM 2023), της πλατφόρμας του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προώθηση της προστασίας της δημοσιογραφίας και της ασφάλειας των δημοσιογράφων, και της πλατφόρμας για τη χαρτογράφηση της ελευθερίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας.
Η Επιτροπή εξέδωσε εκ νέου σειρά συστάσεων που καλύπτουν, μεταξύ άλλων, τη διαφανή και δίκαιη κατανομή της κρατικής διαφήμισης, την ανεξάρτητη διακυβέρνηση των δημόσιων μέσων μαζικής επικοινωνίας και μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας των δημοσιογράφων, καθώς και το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα. Τον Σεπτέμβριο του 2022 η Επιτροπή πρότεινε την πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, η οποία βρίσκεται επί του παρόντος υπό διαπραγμάτευση, με στόχο τον καθορισμό διασφαλίσεων σε επίπεδο ΕΕ για την προστασία της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης και της συντακτικής ανεξαρτησίας.
Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες
Τα κράτη μέλη συνέχισαν να βελτιώνουν την ποιότητα των νομοθετικών διαδικασιών τους και να εμπλέκουν τα ενδιαφερόμενα μέρη σε αυτές τις διαδικασίες — τάση που επισημάνθηκε στις προηγούμενες εκθέσεις για το κράτος δικαίου. Τα συνταγματικά δικαστήρια εξακολουθούν να διαδραματίζουν καίριο ρόλο στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών, ενώ έχουν λάβει και σημαντικές αποφάσεις σχετικά με την οργάνωση των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Σε ορισμένα κράτη μέλη ενισχύθηκε περαιτέρω το καθεστώς των εθνικών οργανισμών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των διαμεσολαβητών και άλλων ανεξάρτητων αρχών. Στην πλειονότητα των κρατών μελών υπάρχει ευνοϊκό και υποστηρικτικό περιβάλλον για την κοινωνία των πολιτών, με ορισμένα από αυτά να λαμβάνουν μέτρα για περαιτέρω στήριξη.
Ωστόσο, σε ορισμένα κράτη μέλη είτε δεν υπάρχει ακόμη επίσημο πλαίσιο για τη διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη, είτε αυτό δεν τηρείται επαρκώς στην πράξη, ενώ οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως ζητήματα χρηματοδότησης και περιορισμούς στον χώρο λειτουργίας τους. Σε διάφορα κράτη μέλη έχουν εκφραστεί ανησυχίες σχετικά με τη συνεχιζόμενη χρήση των εξουσιών έκτακτης ανάγκης.
Η έκθεση περιλαμβάνει και φέτος πληροφορίες σχετικά με την εφαρμογή από τα κράτη μέλη των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Εξετάζει επίσης περαιτέρω τις αντιδράσεις των συστημάτων ελέγχου και ισορροπιών των κρατών μελών όσον αφορά τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού.
Για την αντιμετώπιση ορισμένων από αυτές τις προκλήσεις, η Επιτροπή επανέλαβε συστάσεις που παραμένουν εν μέρει ή συνολικά ανεφάρμοστες, και, κατά περίπτωση, εξέδωσε νέες συστάσεις που αφορούν, για παράδειγμα, τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών στη νομοθετική διαδικασία, τη σύσταση και τη λειτουργία των διαπιστευμένων εθνικών οργανισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διασφάλιση ενός ανοικτού πλαισίου λειτουργίας για την κοινωνία των πολιτών.
Επόμενα βήματα
Η Επιτροπή καλεί τώρα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να συνεχίσουν τις γενικές και ειδικές ανά χώρα συζητήσεις βάσει της παρούσας έκθεσης, κάνοντας παράλληλα χρήση των συστάσεων προκειμένου να εξετάσουν περαιτέρω την έμπρακτη εφαρμογή τους. Καλεί επίσης τα εθνικά κοινοβούλια, την κοινωνία των πολιτών και άλλους βασικούς παράγοντες και ενδιαφερόμενα μέρη να συνεχίσουν τον εθνικό διάλογο για το κράτος δικαίου, καθώς και τον διάλογο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με αυξημένη συμμετοχή των πολιτών. Τέλος, η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις που προσδιορίζονται στην έκθεση, όντας έτοιμη να τα βοηθήσει στις προσπάθειές τους για εφαρμογή των συστάσεων που περιλαμβάνονται στην έκθεση.
Ιστορικό
Το κράτος δικαίου είναι ζωτικής σημασίας για κάθε πολίτη και κάθε επιχείρηση στην ΕΕ, καθώς αποτελεί προϋπόθεση για τον σεβασμό άλλων αξιών, εγγυάται την προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων σύμφωνα με μια δέσμη βασικών δημοκρατικών αξιών, διασφαλίζει την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ και υποστηρίζει ένα επιχειρηματικό περιβάλλον φιλικό προς τις επενδύσεις. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της ταυτότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η ετήσια έκθεση για το κράτος δικαίου είναι το αποτέλεσμα στενού διαλόγου με τις εθνικές αρχές και τα ενδιαφερόμενα μέρη και καλύπτει όλα τα κράτη μέλη στη βάση μιας κοινής αντικειμενικής και διαφανούς μεθοδολογίας, εξετάζοντας παράλληλα την ίδια δέσμη θεμάτων σε κάθε χώρα. Η ποιοτική αξιολόγηση που διενήργησε η Επιτροπή επικεντρώνεται στις σημαντικές εξελίξεις μετά την έκδοση της τρίτης ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου τον Ιούλιο του 2022, παραμένοντας παράλληλα αναλογική προς τις εξελίξεις.
Η έκθεση βρίσκεται στο επίκεντρο του ετήσιου κύκλου για το κράτος δικαίου. Ο ετήσιος αυτός κύκλος είναι προληπτικός — αποσκοπεί στην προώθηση του κράτους δικαίου και την αποτροπή της εμφάνισης ή της όξυνσης προβλημάτων. Διακρίνεται από τα άλλα στοιχεία της εργαλειοθήκης της ΕΕ για το κράτος δικαίου και συμπληρώνει αλλά δεν υποκαθιστά τους βασιζόμενους στις Συνθήκες μηχανισμούς, επιτρέποντας στην ΕΕ να αντιμετωπίσει σοβαρότερα ζητήματα που σχετίζονται με το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη. Τα εργαλεία αυτά περιλαμβάνουν τις διαδικασίες επί παραβάσει και τη διαδικασία για την προστασία των θεμελιωδών αξιών της Ένωσης σύμφωνα με το άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η τέταρτη έκδοση της έκθεσης βασίζεται στο σημαντικό βήμα που σημειώθηκε στην περσινή έκθεση, στην οποία συμπεριλήφθηκαν για πρώτη φορά ειδικές συστάσεις για όλα τα κράτη μέλη. Η ανάλυση περιλαμβάνει επίσης ποιοτική αξιολόγηση της προόδου που σημείωσαν τα κράτη μέλη όσον αφορά την εφαρμογή των συστάσεων του 2022, λαμβάνοντας υπόψη το συνολικό πλαίσιο στα κράτη μέλη. Ανάλογα με την πρόοδο που έχει σημειωθεί στα διάφορα επιμέρους μέρη κάθε σύστασης, η Επιτροπή ολοκλήρωσε την αξιολόγησή της σε κάθε περίπτωση χρησιμοποιώντας τις ακόλουθες κατηγορίες για την παρακολούθηση των εξελίξεων: μηδενική πρόοδος, κάποια πρόοδος, σημαντική πρόοδος και πλήρης εφαρμογή.
Οι συστάσεις του 2023 είτε βασίζονται στις συστάσεις του περασμένου έτους, όπου η εφαρμογή ήταν μηδενική ή μερική, είτε αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις. Οι συστάσεις καταρτίστηκαν με βάση την αξιολόγηση στα κεφάλαια ανά χώρα και τον διάλογο με τα κράτη μέλη, καθώς και με πλήρη σεβασμό της αρχής της ίσης μεταχείρισης. Κατά την έκδοση των συστάσεων, η Επιτροπή έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη διατήρηση της εστίασής τους και της σύνδεσής τους με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, καθώς και στον πλήρη σεβασμό των εθνικών νομικών συστημάτων. Επιπλέον, διασφαλίζονται η συνεκτικότητα και οι συνέργειες με άλλες διαδικασίες, όπως το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, ο μηχανισμός δημοσιονομικής αιρεσιμότητας και ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας. Οι μελλοντικές εκδόσεις της έκθεσης για το κράτος δικαίου θα εξακολουθήσουν να εξετάζουν τη συνέχεια που δίνεται στις συστάσεις. Οι συστάσεις θα πρέπει να διαβάζονται σε συνδυασμό με τις αξιολογήσεις στα κεφάλαια ανά χώρα που εξετάζουν ιδιαίτερες ανησυχίες και έχουν ως στόχο να καθοδηγήσουν τα κράτη μέλη να λάβουν μέτρα για την αντιμετώπισή τους.
Οι προκλήσεις που εντοπίστηκαν στις προηγούμενες εκθέσεις για το κράτος δικαίου αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για διάφορες πρόσφατες πρωτοβουλίες της ΕΕ κατά το παρελθόν έτος, συμπεριλαμβανομένης της πρότασης για μια ευρωπαϊκή πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και της δέσμης μέτρων για την καταπολέμηση της διαφθοράς.
