Στο σκοτάδι παραμένουν εν έτει 2020 τα περιστατικά αυτοχειρίας στην Κύπρο, με την 10η Σεπτεμβρίου (Παγκόσμια Ημέρα για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας) να είναι ενδεχομένως η εξαίρεση στον κανόνα, που φέρει στο προσκήνιο ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα για το οποίο άπαντες τηρούν σιγή ιχθύος.
Παρότι η χώρα διαθέτει από κοινού με την Ελλάδα τα χαμηλότερα τυποποιημένα ποσοστά θνησιμότητας λόγω αυτοχειρίας, οι αριθμοί την τελευταία δεκαετία παρουσιάζουν αυξητική τάση με 428 ανθρώπους να έχουν θέσει τέρμα στη ζωή τους, σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία της Μονάδας Παρακολούθησης Υγείας. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών αφορά άνδρες (349), ενώ το 2013 καταγράφηκε ο μεγαλύτερος ετήσιος αριθμός (45).
Οι αριθμοί, ωστόσο, δεν αποτυπώνουν πιστά την πραγματικότητα. Η προσπάθεια των προσώπων του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος να αποτρέψουν τον κοινωνικό στιγματισμό, αλλά και προβλέψεις των ασφαλιστικών συμβολαίων έχουν ως αποτέλεσμα την υποκαταγραφή των περιστατικών.
Αν και σημαντικό τμήμα της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, οι αυτοκτονίες δεν μεταδίδονται ως είδηση από τα Μέσα, με αποτέλεσμα ο μέσος πολίτης συχνά να αδυνατεί να αντιληφθεί το μέγεθος του προβλήματος. Παράλληλα, στην αναμονή βρίσκεται η χάραξη στρατηγικού σχεδίου από τη Βουλή για την αντιμετώπιση και πρόληψη του φαινομένου.
Το χρηματιστηριακό κραχ του '90
Το χρηματιστηριακό κραχ του '90 αποτέλεσε την αρχή μιας μακράς πορείας απομόνωσης του ζητήματος των αυτοχειριών στην Κύπρο από το δημόσιο διάλογο.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας και ως συνέπεια της οικονομικής καταστροφής στην οποία είχαν οδηγηθεί αρκετές οικογένειες στην Κύπρο, οι αρμόδιες υγειονομικές Αρχές αποτάθηκαν στην Επιτροπή Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας με βασικό αίτημα να σταματήσει η μετάδοση ειδήσεων που σχετίζονταν με περιστατικά αυτοχειρίας. Ο λόγος ήταν καθαρά επιστημονικός και βασισμένος σε διεθνείς μελέτες: Ένα ασταθή ψυχολογικά άτομο παρουσιάζει αυξημένες πιθανότητες να επηρεαστεί δεχόμενο αντίστοιχα μηνύματα.
Έκτοτε και ως σήμερα η δημοσίευση περιστατικών αυτοχειρίας διέπεται από τον Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας κατά τον οποίον, μεταξύ άλλων, προβλέπεται:
Δεν πρέπει να δημοσιεύονται ή να μεταδίδονται αβασάνιστα ειδήσεις για αυτοκτονίες, εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων, στις οποίες υπάρχει ισχυρό στοιχείο είδησης λόγω ιδιαιτέρων περιστάσεων. Εκεί που δικαιολογείται η δημοσίευση πρέπει να αποφεύγεται η χρήση γλώσσας και εκφράσεων εντυπωσιασμού ή παρουσίαση της αυτοκτονίας ως ομαλού φαινομένου ή ως εξόδου από προβλήματα.
Παράλληλα και σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ένα κοινωνικό ρεπορτάζ που πραγματεύεται είδηση αυτοχειρίας θα πρέπει να πλαισιώνεται με ακριβείς αριθμούς και γεγονότα, με πλήρη σεβασμό στους οικείους του θανόντος και την αποφυγή αποκάλυψης λεπτομερειών που θα μπορούσαν να αποβούν τραυματικές για τον μέσο πολίτη. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να αποφεύγεται η ομαλοποίηση ή αντίθετα η δραματοποίηση της πράξης.
Η «λάθος» ερμηνεία των διατάξεων
Είκοσι χρόνια μετά την προσθήκη της ισχύουσας έως και σήμερα διάταξης, υπάρχει σχεδόν πλήρης αποκλεισμός ειδήσεων περί αυτοχειριών στην Κύπρο, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα σημαντικό κενό και την άγνοια του κοινωνικού συνόλου να διαιωνίζεται.
Όπως εξηγεί ο Πρόεδρος Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, κ. Γιώργος Παυλίδης, αυτό που ζητείται είναι να μη δημοσιεύονται λεπτομέρειες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μιμητικές συμπεριφορές.
Γιώργος Παυλίδης - Πρόεδρος Επιτροπής Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας
«Η επιτροπή πήρε την απόφαση που θεωρεί μέχρι και σήμερα σωστή λαμβάνοντας υπόψιν τις γνώμες των ειδικών, θέλοντας να μην εξωθούμε την κοινή γνώμη, να μην προκαλούμε απλώς την περιέργεια. Όμως, αυτό δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να γίνονται γενικά αναφορές σε περιστατικά αυτοχειρίας».
Κατά τον ίδιο είναι αδήριτη η ανάγκη ενασχόλησης των Μέσων με το συγκεκριμένο θέμα, ως τρόπου ανάδειξης ενός κοινωνικού προβλήματος. Η ίδια τακτική αποφυγής λεπτομερειών ακολουθείται, εξάλλου, και στις σχετικές με τις ναρκωτικές ουσίες ή ανθρωποκτονίες ειδήσεις. «Δεν είναι είδηση ο τρόπος με τον οποίον κάποιος έθεσε τέρμα στη ζωή του αλλά το κοινωνικό θέμα αυτό καθ' αυτό» διευκρινίζει ο κ. Παυλίδης.
Η ενημέρωση θα εξασφαλίσει την κοινωνική και πολιτική κινητοποίηση
Η μετάδοση ειδήσεων σχετικά με περιστατικά αυτοχειρίας θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό εργαλείο στα χέρια των πολιτών για άσκηση πολιτικής πίεσης, εκεί όπου εντοπίζονται κενά στην αντιμετώπισή τους. Παράλληλα, ο πολίτης που αποκτά αντίληψη του κοινωνικού γίγνεσθαι, είναι σε θέση να συμβάλει στη βελτίωσή του.
Το «κλειδί», σύμφωνα με τον Ψυχίατρο και Αντιπρόεδρο της Ψυχιατρικής Εταιρείας Κύπρου, κ. Λάμπρο Σαμαρτζή, είναι η δημοσιογραφική κάλυψη των αυτοχειριών με τρόπο προσεκτικό ώστε, αφενός να μην ηρωποιείται η πράξη, αφετέρου να αναδεικνύεται το κοινωνικό πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις.
Λάμπρος Σαμαρτζής - Ψυχίατρος Αντιπρόεδρος Ψυχιατρικής Εταιρείας Κύπρου
«Να αποφεύγεται η ηρωοποίηση του αυτόχειρα και η παρουσίαση της αυτοχειρίας ως γενναίας πράξης, ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα μιμητισμού. Από την άλλη δεν είναι σωστό να αποκρύπτεται η είδηση της αυτοχειρίας και τα ψυχιατρικά και κοινωνικά προβλήματα που είναι συνδεδεμένα με κάθε αυτοκτονία. Οι πολίτες πρέπει να είναι ενήμεροι για το θέμα ώστε να ευαισθητοποιηθούν, να εντοπίσουν και να διορθώσουν τυχόν ανεπάρκειες του συστήματος Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και του κοινωνικού κράτους».
«Πρέπει να υπάρχει μια ανθρωπιστική προσέγγιση προς το θύμα» επεξηγεί ο ίδιος, και η προβολή να γίνεται με τρόπο που θα αποσκοπεί στην πρόληψη του φαινομένου και τη μείωση των περιστατικών.
Στην αναμονή η χάραξη εθνικού σχεδίου πρόληψης και αντιμετώπισης
Στη λίστα των εναπομείναντων θεμάτων της Επιτροπής Υγείας της Βουλής από τον Σεπτέμβριο του 2019, θα εντοπίσει κανείς τη «Θεσμοθέτηση εθνικής στρατηγικής για την αντιμετώπιση των αυτοκτονιών στην Κύπρο». Κυρίως η πανδημία, αλλά και η επικέντρωση των υγειονομικών Αρχών στο Γενικό Σύστημα Υγείας, έβαλε σε δεύτερη μοίρα την κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου, ικανού να μπορεί να δράσει πολυεπίπεδα, τόσο προληπτικά όσο και κατασταλτικά.
Δημοσίευμα της εφημερίδας «Η Σημερινή» αλλά και «Ο Πολίτης» έχουν θίξει τους προηγούμενους μήνες το ζήτημα της πολιτικής καθυστέρησης, χωρίς, εντούτοις να έχει υπάρξει κάποιου είδους εξέλιξη μέχρι και σήμερα.
Η συζήτηση ενώπιον της Επιτροπής δε θα είναι το τέλος, αλλά η αρχή της προσπάθειας, αναφέρει ο Βουλευτής του Κινήματος Αλληλεγγύης, κ. Μιχάλης Γιωργάλλας, τονίζοντας την αναγκαιότητα καθορισμού συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων των κρατικών υπηρεσιών, όσο το δυνατόν συντομότερα.
Μιχάλης Γιωργάλλας - Βουλευτής Κινήματος Αλληλεγγύης
«Θα πρέπει να καθοριστεί μια εθνική στρατηγική μείωσης των αυτοχειριών στην Κύπρο που θα περιλαμβάνει: Αναγνώριση της υφιστάμενης κατάστασης και των τελευταίων ετών, ανάλυση των λόγων που οδηγούν κάποιον στην αυτοχειρία, ξεκαθάρισμα των αρμοδιοτήτων των υπηρεσιών του κράτους στη διαχείριση τέτοιων περιστατικών και ενδεχόμενα και κοινωνική εκπαίδευση και ανάληψη κάποιας δραστηριότητας που θα αλλάξει την κουλτούρα της κοινωνίας».
Προτεραιότητα, πρέπει να δοθεί στο ποιος και με ποιον τρόπο θα επικοινωνεί με άτομα που παρουσιάζουν αυτοκτονικές τάσεις. Παράλληλα, κατά τον ίδιο, θα πρέπει να επικαιροποιηθεί η νομοθεσία με τρόπο που θα καθορίζεται ακριβώς ο ορισμός της «αυτοχειρίας». Η θεσμική κατοχύρωση ενός τέτοιου σχεδίου, θα συμβάλει στην αντιμετώπιση του φαινομένου και τη μείωση των περιστατικών στη χώρα, αναφέρει ο κ. Γιωργάλλας.
Ένα ζήτημα «ανοιχτό» που περιμένει αναγνώριση και αντιμετώπιση
Οι αυτοχειρίες αποτελούν μείζον ιατρικό και κοινωνικό ζήτημα της σύγχρονης κοινωνίας. Η ενημέρωση του κοινωνικού συνόλου καθίσταται αναγκαία για την κινητοποίησή του αλλά και τη δημιουργία ενός ευρύτερου περιβάλλοντος κατανόησης του προβλήματος. Όταν η κοινωνία παρουσιάζεται ως ιδανική αποσιωπώντας δυσάρεστες ειδήσεις, η διαιώνισή τους θεωρείται προδιαγεγραμμένη υπόθεση.
Ο πολυεπίπεδος χαρακτήρας του φαινομένου απαιτεί πολυεπίπεδες ενέργειες, πολιτικής και κοινωνικής φύσεως. Οι διαταραχές ψυχικής υγείας, όπως η αυτοκτονικότητα δεν θα έπρεπε να αποτελούν θέμα «ταμπού» στη σύγχρονη δυτική κοινωνία. Αντιθέτως, θα έπρεπε να καταστούν το εναρκτήριο λάκτισμα για την εξειδικευμένη εκπαίδευση των αρμόδιων λειτουργών, τη δημιουργία κατάλληλων δομών και την πραγματική ενασχόληση της πολιτείας με ένα πρόβλημα που διογκώνεται όσο δεν αναγνωρίζεται στην πραγματική του διάσταση.
